Huyện An Phú có địa thế chia làm 3 phần, sông Hậu chạy xuyên ở giữa chia đôi mảnh đất, đồng thời sau nhiều năm phù sa tích tụ tạo nên cù lao An Phú nổi lên giữa sông chia thành 2 nhánh nhỏ: nhánh phụ bên bờ tây rộng chừng 300 m (gọi là sông Bình Di), nhánh chính bên bờ đông hơi rộng hơn.

Hầu hết diện tích huyện An Phú đều là đồng bằng, có nhiều nơi bị ngập úng thường xuyên. Đất đai chủ yếu là đất phù sa. Hàng năm, An Phú chịu ảnh hưởng của mùa lũ hay còn gọi là mùa nước nổi. Khoảng từ tháng 6 hàng năm, mực nước trên sông Mê Kông dâng cao, mưa nhiều kết hợp với lượng nước tích tụ tại Biển Hồ của Campuchia làm gần như toàn bộ khu vực này chìm trong biển nước, độ ngập trung bình khoảng 2-3 mét. Thời gian ngập lụt kéo dài khá lâu, thường là khoảng 6 tháng nên có ảnh hưởng rất lớn đến tập quán sinh hoạt, sản xuất của người dân.

Địa thế của An Phú có vai trò quan trọng về chính trị và kinh tế, án ngữ nơi đầu nguồn của sông Mê Kông khi từ Campuchia vào Việt Nam, nằm trên tuyến đường giao thông thủy nối liền các tỉnh miền Tây ven sông Hậu Việt Nam với thủ đô Phnôm Pênh của Campuchia. Trước đây việc giao thông ở An Phú với Châu Đốc khá bất tiện vì phải qua phà, hiện nay cầu Cồn Tiên đã hoàn thành tạo sự thông suốt giao thông với quốc lộ 91.

Hành chính

Bản đồ hành chính huyện An Phú (xem bản đồ lớn)
 

• Thị trấn:
  • An Phú
  • Long Bình
• Các xã (12 xã):
  • Bên bờ đông là:
    • Khánh An
    • Phú Hữu
    • Vĩnh Lộc
    • Vĩnh Hậu
  • Bên bờ tây là:
    • Nhơn Hội
    • Phú Hội
    • Vĩnh Hội Đông
  • Nằm ở giữa, trên cù lao An Phú là:
    • Khánh Bình
    • Quốc Thái
    • Phước Hưng
    • Đa Phước
  • Cù lao Vĩnh Trường:
    • Vĩnh Trường

Trước năm 1975 An Phú là một bộ phận của tỉnh Long Châu Tiền, rồi tách thành quận An Phú; sau 1975 thì sáp nhập với huyện Tân Châu thành huyện Phú Châu. Đến năm 1992 thì lại tách ra thành huyện An Phú như hiện nay.

•  Giáo dục

Toàn bộ các xã, thị trấn đều có trường học từ cấp mẫu giáo đến trung học cơ sở, huyện có 4 trường trung học phổ thông là: THPT An Phú, THPT Quốc Thái, THPT An Phú 2 (trước đây là trường bán công), THPT Vĩnh Lộc. Ngoài ra còn có 1 trung tâm giáo dục thường xuyên.

•  Lịch sử

Vùng đất này là một trong những nơi xa nhất và là điểm dừng chân cuối cùng trên bước đường mở mang lãnh thổ của người Việt về phía Nam.^[2].

•  Thời kỳ xa xưa

An Phú là một phần trong vùng đất Tầm Phong Long (Kompong Long) xưa kia mà vua Chân Lạp là Nặc Tôn dâng cho chúa Nguyễn vào năm 1757 sau đó được triều đình nhà Nguyễn lập ra Châu Đốc đạo ở Châu Đốc để canh giữ.

•  Thời kỳ trung đại và cận đại

Nhờ điều kiện thuận lợi về canh tác nông nghiệp và giao thông thủy nên người Việt định cư tại đây khá sớm (cùng khoảng thời gian với các vùng khác như Châu Đốc). Năm 1832 Minh Mạng chia trấn Vĩnh Thanh thành An Giang và Vĩnh Long, trong đó An Giang có hai phủ là Tuy Biên và Tân Thành, An Phú thuộc vào phần đất của của phủ Tuy Biên. Năm 1840 triều đình nhà Nguyễn bỏ Trấn tây thành, các tướng là Lê Văn Đức,Trương Minh Giảng,Doãn Uẩn kéo quân về trấn thủ Châu Đốc, An Giang có dẫn theo một lương người Côn man (tức người Chăm) rồi cho định cư dọc theo biên giới bên bờ sông Hậu tại các xã ven biên giới của huyện An Phú ngày nay.^[3]. Thời kỳ sau người Hoa buôn bán theo tuyến Long Xuyên-Châu Đốc-Nam Vang (Phnôm Pênh) cũng đến định cư (quê quán chủ yếu là Triều Châu, Quảng Đông...).

Nơi đây do là vùng biên thùy xa xôi nên ít có nhiều tài liệu lịch sử ghi chép lại, chủ yếu gắn liền với vùng Châu Đốc. Căn cứ theo các tình tiết lịch sử có liên quan thì có thể nhận định một số kết luận sơ lược sau:

• Vùng này là tuyến đường quan trọng trong các cuộc giao thương, kinh lược,hành quân giữa Việt Nam và Chân Lạp từ những buổi đầu mở đất.
• Nguyễn Ánh và các tùy tùng đã từng qua đây trong giai đoạn bị quân Tây Sơn truy kích.
• Năm 1833 quân Xiêm có chiến tranh với Việt Nam, từng hành quân ngang qua sông Hậu thuộc An Phú, kênh Vĩnh Tế...^[4]. Sau đó trong lần hành quân đánh nhau với Tây Sơn vào năm 1874 cũng có dùng thủy binh đi ngang sông Hậu ở khu vực này.

•  Thời kỳ hiện đại

Năm 1917 An Phú thuộc tỉnh Châu Đốc, là một trong 3 tổng của quận Châu Thành, gồm các tổng An Lương, Châu Phú và An Phú^[5].

Tổng An Phú gồm các xã: Kacoki, Khánh An, Khánh Bình, Nhơn Hội, Phú Hữu, Vĩnh Hậu, Vĩnh Khánh, Vĩnh lộc, Châu Giang, Đồng Đức, Ka côi, Khánh Hội, Phum Xoài, Làng Hậu. Những xã có từ "Vĩnh" trong tên gọi là những xã được đặt tên để ghi nhớ việc đào kênh Vĩnh Tế.

Trãi qua nhiều biến cố về hành chính, một số xã vẫn còn giữ nguyên đến ngày nay. Giai đoạn chống Pháp và chiến tranh với Mỹ, nơi đây do là vùng hẻo lánh ít có hoạt động quân sự nên không có nhiều biến động lớn.

Năm 1945 chính quyền Cách mạng xếp An Phú thuộc vào tỉnh Châu Đốc. Sau đó trải qua nhiều lần thay đổi địa phận hành chính. Ngày 06-03-1948 đổi An Phú thành huyện Châu Phú B thuộc tỉnh Long Châu Tiền, ngày 27-06-1951 đổi sang thuộc tỉnh Long Châu Sa, tháng 10-1954 thuộc tỉnh Châu Đốc, giữa năm 1957 thuộc tỉnh An Giang, tháng 10-1961 hợp nhất An Phú với Tân Châu thành huyện An Phú-Tân Châu, tháng 2-1972 lại tách ra như cũ, tháng 5-1974 An Phú thuộc tỉnh Long Châu Tiền.

Dưới thời Việt Nam Cộng Hòa, từ năm 1957 An Phú là 1 trong 9 quận của tỉnh An Giang mới hợp nhất, quận lỵ đặt tại Phước Hưng.

Ngày 01-10-1964, tỉnh An Giang tách thành tỉnh Long Xuyên và Châu Đốc. An Phú là một trong năm quận của tỉnh Châu Đốc. Diện tích khoảng 240,4 km², dân số khoảng 99.696 nghìn người.^[6]

• Sự hiện diện của quân đội Mỹ

Nằm ở vị trí khá quan trọng khi là nơi qua lại chính giữa Việt Nam và Campuchia ở tỉnh An Giang và miền Tây Nam Bộ. Trong giai đoạn những năm 1960, khi lực lượng quân Cách mạng mở rộng hoạt động qua lại trên biên giới, quân đội Việt Nam cộng hòa được tăng cường ở khu vực này.

An Phú có có 2 căn cứ cách mạng là B1 - Đồng Đức (Phú Hữu), B3 - Vạt Lài (Khánh Bình); còn căn cứ B2 - Giồng Cà Dên thuộc Vĩnh Xương, Tân Châu.

Dọc tuyến biên giới có nhiều trại Lực lượng đặc biệt - Trại biệt kích do các chỉ huy người Việt và lính Mũ nồi xanh Mỹ chỉ huy. Trại biệt kích biên phòng Dân Nam đóng tại quận An Phú do đại úy Daniel Marvin chỉ huy^[7], hoạt động cùng 7 lính Mỹ khác và quân nhân người Việt. Daniel Marvin đã sử dụng người dân đa số theo đạo Hòa Hảo ở An Phú để xây dựng "Lực lượng dân phòng Hòa Hảo không chính quy" hỗ trợ cho việc chống lại lực lượng Cách mạng.

Do Daniel Marvin - chỉ huy Lực lượng Biệt kích - không chấp hành lệnh của CIA đi ám sát quốc trưởng Camphuchia là Thái tử Sihanuk nên để bịt đầu mối việc này CIA đã lệnh cho Tư lệnh vùng 4 chiến thuật là trung tướng Đặng Văn Quang thủ tiêu toàn bộ quân của trại lính Dân Nam. Nhưng tướng Quang cũng không chấp hành lệnh của CIA mà còn ủng hộ cho Marvin.

Trong cuốn sách Expendable Elite – One Soldier’s Journey Into Covert Warfare (tạm dịch: "Quân thiện chiến có thể bị hy sinh: Hành trình của một người lính trong cuộc chiến bí mật" ) do chính trung tá Daniel Marvin (chức danh sau khi giải ngũ) viết, xuất bản năm 2003, ông đã tiết lộ nhiều thông tin về việc binh lính Mũ nồi xanh đã có nhiều hành vi phạm pháp, vi phạm những điều luật của tòa án binh cũng như luật pháp quốc tế.

Tháng 12-1975, sau khi đất nước thống nhất, quận An Phú sáp nhập với quận Tân Châu thành lập huyện Phú Châu thuộc tỉnh An Giang.

Điểm nhấn lịch sử là sự kiện xâm lược của quân diệt chủng Pol Pot vào những năm 1977-1978, do lực lượng dân quân rất ít, chưa kịp xây dựng nên gần như toàn bộ nhân dân tại An Phú đã phải bỏ hết nhà cửa để di tản (tản cư) vào các địa phương ở sâu trong lãnh thổ Việt Nam (chủ yếu là đến các huyện Phú Tân, Chợ Mới...) nên thiệt hại về người không đáng kể. Khi tràn vào đây, mặc dù thời gian chiếm đóng rất ngăn nhưng quân Khmer Đỏ đã thiêu rụi toàn bộ nhà cửa, công trình... Giai đoạn quân tình nguyện Việt Nam chưa kịp đánh bại Khmer Đỏ thì các xã gần biên giới thường xuyên bị oanh kích bằng các loại pháo gây hư hỏng nhiều công trình.

Ngày 12-01-1984 thành lập thêm xã Quốc Thái và thị trấn An Phú

Ngày 13-11-1991 huyện Phú Châu chia lại thành hai huyện An Phú và Tân Châu.

Năm 2005 thành lập thêm thị trấn Long Bình trên một phần diện tích ban đầu của các xả Khánh Bình và Khánh An.

• Dân cư

Tại An Phú, người Kinh chiếm đa số, bên cạnh đó còn có cộng đồng người Chăm, người Hoa.

một con đường láng nhựa ở xã Phú Hữu

Điểm đáng lưu ý là không như hầu hết các địa phương giáp biên giới khác của tỉnh An Giang, tại An Phú không có người Khmer định cư mà chỉ có một số ít sang buôn bán nhỏ.

•  Kinh tế

Dân cư ở đây chủ yếu là nông dân, hầu hết diện tích đều trồng lúa (vùng này là một trong những nơi có đất phù sa tốt của tỉnh) ngoài ra còn nuôi trồng thủy sản nước ngọt. Hàng năm, cả huyện này đều chịu ảnh hưởng của mùa nước nổi, khoảng từ tháng 6 đến tận tháng 12, ngập lụt ruộng đồng là chuyện thường niên ở đây từ xa xưa nên tuy co ảnh hưởng nhưng người dân ở đây đã quen thuộc.

bờ sông Hậu ngang thị trấn An Phú

Huyện An phú là địa phương có đường biên giới với Campuchia khá dài và thường có sự đi lại của người dân hai bên. Ở phía bên kia biên giới, đối diện thị trấn Long Bình có một khu chợ của Campuchia gọi là Cỏ Thum (hoặc Chạy Thum, Kor Thum) mua bán tấp nập nhưng không kém phần phức tạp.

Tính theo đường bộ thì từ An Phú đi thủ đô Phnom Pênh của Campuchia là đường gần nhất từ Việt Nam đi sang nên tạo điều kiện tốt cho giao thương trong vùng.

•  Văn hóa và tôn giáo

• Người Kinh

Do điều kiện địa lý, hầu hết nhà cửa xây theo lối nhà sàn nhỏ gọn. Cuộc sống sinh hoạt gắn liền với nông nghiệp. Di tích lịch sử không nhiều, chủ yếu là các chùa, đình làng. Phần đông người dân theo đạo Hòa Hảo, số khác theo đạo Cao Đài, đạo Phật, đạo Bửu Sơn Kỳ Hương... Lễ hội truyền thống không nhiều.

• Người Chăm

Cộng đồng người Chăm tại An Phú thuộc vào cộng đồng người Chăm miền Tây và có dân số đông nhất tỉnh An Giang, ước tính đến năm 2007 là khoảng 6.000 người trong tổng số khoảng 12.000 người toàn tỉnh. Họ chính là con cháu của những nhóm người Chăm mà ngày trước các tướng quân nhà Nguyễn là Lê Văn Đức, Doãn Uẩn, Trương Minh Giảng dẫn về từ Chân Lạp, sau khi nhà Nguyễn cho quân rút khỏi Trấn Tây Thành (Nam Vang), rồi cho định cư dọc theo bên bờ sông Hậu nhằm làm đội tiền trạm bảo vệ biên giới với Chân Lạp^[8]. Họ sống tập trung thành từng xóm nhỏ ở các xã đầu nguồn giáp giới Campuchia và hạ nguồn giáp Châu Đốc. Toàn bộ người dân đều theo đạo Hồi, có các thánh đường Hồi giáo khá lớn tại các xã có đông người Chăm sinh sống. Cuộc sống sinh hoạt mang nét riêng, có các lễ hội mang bản sắc dân tộc rõ rệt. Ngành nghề chủ yếu là nông nghiệp, sản xuất thủ công (nổi tiếng với nghề dệt khăn làm hàng lưu niệm), đánh bắt thủy sản (người Chăm ở đây rất giỏi nghề chài lưới, người Chăm không ăn thịt lợn), một số khác đi buôn bán khắp các nơi ở miền Tây và Thành phố Hồ Chí Minh (người Chăm có tập quán này từ rất lâu).

Trong giai đoạn khó khăn về knh tế cuối thập niên 1980, một lượng người Chăm đã đi sang các nước khác (đặc biệt là Malaysia do có văn háo tương đồng). Người Chăm ở đây cũng có người từng sang hành lễ tại thánh địa Mecca ở Ả rập Xê-út.Có ý kiến nhận xét rằng những xóm Chăm ở đây không khác mấy với các xóm của người Mã Lai ở Malaysia^[9].

• Người Hoa

Là con cháu của những thương nhân từng buôn bán trên tuyến đường Nam Vang - Châu Đốc, và một số nơi cư đến. Họ sống chủ yếu tại các chợ, sau nhiều năm định cư đã gần như hòa trộn vào cộng đồng người Kinh.

Hàng năm huyện An Phú thường tổ chức ngày hội văn hóa vào ngày 2 tháng 9 với thuyền hoa diễu hành trên sông. Vào dịp này, phía trước nhà dân thường treo một cây đèn lồng dọc theo hai bên đường kéo dài từ cầu Cồn Tiên giáp thị xã Châu Đốc đến tận thị trấn biên giới Long Bình.

• Danh nhân

• Nghệ sĩ cải lương Bạch Tuyết (xã Khánh An).
• Nghệ sĩ hài Kiều Oanh (thị trấn An Phú).

Xin chú ý, đừng nhầm lẫn:

• Chính trị gia: Tạ Thu Thâu quê làng Tân Bình, tổng An Phú, quận thốt Nốt, tỉnh Long Xuyên nay là huyện Lấp Vò, tỉnh Đồng Tháp.

• Tham khảo

1. ^ ông Giang là em trai của ông Lâm Minh Chiếu - chủ tịch UBND tỉnh An Giang.
2. ^ Thất sơn mầu nhiệm-Nguyễn Văn Hầu
3. ^ Thất sơn mầu nhiệm-Nguyễn Văn Hầu
4. ^ Website tỉnh An Giang www.angiang.gov.vn
5. ^ Nghiên cứu địa bạ tỉnh An Giang-Nguyễn Đình Hầu
6. ^ Tìm hiểu địa bạ tỉnh An Giang-Nguyễn Đình Hầu
7. ^ Daniel Marvin - Expendable Elite - www.ExpendableElite.com
8. ^ Thất sơn mầu nhiệm- Nguyễn Văn Hầu
9. ^ VTV.vn

Bài viết có đa số nội dung lấy từ Wikipedia: http://vi.wikipedia.org/wiki/An_Phú_(huyện)